Cách đây 74 năm, ngày 23-9-1945, thực dân Pháp đã nổ súng tấn công các trụ sở của chính quyền cách mạng non trẻ của chúng ta tại Sài Gòn, bắt đầu cuộc chiến tranh xâm lược đất nước ta lần thứ hai. Quân-dân Sài Gòn - Gia Định dưới sự chỉ đạo của Xứ ủy Nam Bộ đã anh dũng đánh trả quyết liệt, kìm giữ chân địch để các địa phương có thời gian chuẩn bị lực lượng kháng chiến trường kỳ. Như vậy, chỉ 21 ngày sau khi Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, Nhân dân Nam Bộ phải tiếp tục cầm súng đứng lên chiến đấu để giữ vững nền độc lập của Tổ quốc vừa giành được, thực hiện lời thề “Thà hy sinh tất cả, chứ nhất định không chịu mất nước, nhất định không chịu làm nô lệ”.

Thực dân Pháp núp dưới bóng quân Anh đã quay lại gây hấn ở Sài Gòn, bắt đầu cuộc xâm lược nước ta lần thứ hai. Trước tình hình đó, Xứ ủy, Ủy ban Nhân dân và Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ triệu tập cuộc họp liên tịch tại Nhà số 629 đường Cây Mai (nay là đường Nguyễn Trãi, quận 5, thành phố Hồ Chí Minh). Hội nghị thông qua “Lời kêu gọi của Ủy ban Kháng chiến Nam Bộ”, trong đó xác định: “Từ giờ phút này, nhiệm vụ hàng đầu của chúng ta là tiêu diệt giặc Pháp và tay sai của chúng”, và ra tuyên bố: “Cuộc kháng chiến bắt đầu!”. Đồng thời, phát động toàn dân tổng đình công, bãi công, bãi chợ, không hợp tác với giặc Pháp; phát động chiến tranh du kích rộng khắp, thực hiện bao vây, cầm chân địch trong thành phố.

Hưởng ứng Lời kêu gọi của Ủy ban Kháng chiến Nam bộ, đông đảo quần chúng nhân dân Sài Gòn hăng hái tham gia bảo vệ độc lập với tinh thần và khí thế sục sôi.  Ngay chiều 23/9, cả Sài Gòn - Chợ Lớn hừng hực khí thế chiến đấu, thực hiện bất hợp tác với Pháp, tiến hành “vườn không nhà trống”, tiêu thổ kháng chiến, quyết bảo vệ nền độc lập của dân tộc. Ủy ban kháng chiến Nam Bộ chia Sài Gòn - Chợ Lớn, Gia Định thành 5 mặt trận: Mặt trận Nội thành và 4 mặt trận (Thị Nghè; Bà Điểm - Tham Lương; Phú Lâm; Nhà Bè - Cần Giuộc) xung quanh nội đô. Mỗi mặt trận bố trí các đơn vị vũ trang, được bổ sung quân số và trang bị thêm vũ khí, chuẩn bị mọi mặt, phối hợp chặt chẽ với các tầng lớp nhân dân sẵn sàng nổi dậy. Ở mặt trận Nội thành, chiến lũy được lập nên khắp các phố phường. Các đội tự vệ chiến đấu nhanh chóng được thành lập. Chỉ trong thời gian ngắn, ta tổ chức 320 đội tự vệ chiến đấu, bố trí 16 khu vực tác chiến trong thành phố và một số tiểu đội vũ trang tập trung tuần tra, canh gác các công sở. Khu ngoại thành và các tỉnh lân cận được tổ chức những đội tự vệ chiến đấu và du kích làm nhiệm vụ giữ gìn an ninh, trật tự xã hội và bảo vệ chính quyền.

Hưởng ứng lời kêu gọi của Ủy ban Kháng chiến Nam bộ, nhân dân Sài Gòn - Gia Định đồng lòng đứng lên kháng chiến. (Ảnh tư liệu) 

Ngay từ ngày đầu, thực dân Pháp đã vấp phải sự đánh trả, ngăn chặn quyết liệt của quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn ở dinh Đốc Lý, đường Véc-đoong, trụ sở Ủy ban kháng chiến Nam Bộ, cột cờ Thủ Ngữ, v.v. Để chi viện cho Nội thành, đêm 24/9, một số đơn vị vũ trang mới thành lập từ Hậu Giang, Tân An, Biên Hòa, Thủ Dầu Một, Cần Giuộc, Nhà Bè bí mật tiến vào phối hợp với các tổ, đội tự vệ bám trụ, tập kích địch. Tiếp đó, nhiều trận chiến đấu giữa ta và địch diễn ra ở ga xe lửa, cầu Ông Lãnh, chợ Bến Thành, Tân Định, nhà đèn Chợ Quán, cầu Kiệu, xóm Muối, v.v. Sau một tuần chiến đấu, ta đã kìm giữ, không cho địch mở rộng chiếm đóng, gây cho chúng một số thiệt hại, tạo thuận lợi cho các cơ quan và cơ sở kháng chiến chuyển từ Nội thành ra vùng ven, sau đó tới vùng căn cứ an toàn.
Quán triệt chủ trương kìm giữ, giam chân địch trong thành phố không cho chúng mở rộng đánh chiếm ra ngoài, từ cuối tháng 9, đầu tháng 10/1945, quân và dân Sài Gòn - Chợ Lớn thực hiện trong đánh kết hợp với vây hãm vòng ngoài và sau đó kết hợp trong, ngoài cùng đánh. Được sự cổ vũ, động viên, giúp sức của cả nước, sau hơn một tháng chiến đấu anh dũng, chỉ bằng vũ khí thô sơ, quân và dân Nam Bộ, nòng cốt là thành phố Sài Gòn - Chợ Lớn đã hoàn thành vẻ vang nhiệm vụ “đi trước”, tiêu hao sinh lực, giam chân địch, làm thất bại bước đầu âm mưu “đánh nhanh, thắng nhanh” của thực dân Pháp, tạo khoảng thời gian quý báu cho Trung ương Đảng và nhân dân ta chuẩn bị mọi mặt cho cuộc kháng chiến toàn quốc; đồng thời, cung cấp cơ sở thực tiễn cho Đảng ta xây dựng đường lối lãnh đạo cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp đi đến thắng lợi cuối cùng. 

Bác Hồ với các anh hùng và chiến sĩ thi đua miền Nam (Ảnh: Ủy ban mặt trận tổ quốc Việt Nam Thành phố Hồ Chí Minh)

Ý chí chiến đấu ngoan cường, bất khuất, sẵn sàng hy sinh vì Tổ quốc của đồng bào Nam Bộ được Bác Hồ tặng danh hiệu “Thành đồng Tổ quốc”, và nhân dịp 100 ngày kháng chiến toàn quốc, Người đã gửi điện khen ngợi: “Sự anh dũng của đồng bào trong đó đã làm gương cho đồng bào toàn quốc noi theo. Chúng ta đồng tâm hiệp lực, không sợ gian nan, kiên quyết tranh đấu đến cùng, thì trường kỳ kháng chiến nhất định thắng lợi, thống nhất, độc lập nhất định thành công.” Sự động viên và cũng là lời tiên đoán của Bác đã trở thành sự thật bằng chiến thắng Điện Biên Phủ “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu” lập lại hòa bình ở miền Bắc, sau đó là Đại thắng mùa Xuân 1975, giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước.

Đã 76 năm qua đi, nhưng những chiến công vang dội của quân và dân Nam Bộ trong những ngày đầu kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược còn sống mãi và ghi vào lịch sử dân tộc như một mốc son. Lòng yêu nước, tinh thần chiến đấu quật cường của quân và dân Nam Bộ, Sài Gòn - Gia Định đã và đang được phát huy với nội dung, hình thức mới trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; là động lực to lớn cổ vũ quân và dân Thành phố Hồ Chí Minh nói riêng, Nam Bộ và cả nước nói chung đồng tâm nhất trí, đẩy mạnh toàn diện công cuộc đổi mới, phát triển đất nước, quyết tâm thực hiện thắng lợi hai nhiệm vụ chiến lược và mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh.

Nguồn: Bảo tàng Lịch sử Thành phố Hồ Chí Minh - Tạp chí Quốc phòng toàn dân